Lilia złotogłów: Wszystko, co musisz wiedzieć! Sekrety działania, zastosowania i bezpieczeństwa

Wprowadzenie

Czy wiesz, że jedna z najbardziej zachwycających dziko rosnących lilii Europy może być zarówno piękną ozdobą, jak i rośliną o intrygujących właściwościach? Lilia złotogłów, nazywana często klejnotem polskich lasów, od wieków wzbudzała zachwyt swą urodą i zaciekawienie zielarzy. Dziś, w świecie zdominowanym przez wysoce przetworzoną żywność i syntetyczne suplementy, lilia złotogłów wraca do łask jako roślina lecznicza o wielu tajemnicach – ale i kontrowersjach.

W dobie narastających problemów zdrowotnych, takich jak przewlekłe zmęczenie, wahania odporności czy stres oksydacyjny, wiele osób szuka naturalnych sposobów na wsparcie organizmu. Jednak warto pamiętać, że nie każda roślina o ugruntowanej tradycji stosowania może być dziś wykorzystywana bezkrytycznie jako zioło na zdrowie. Lilia złotogłów fascynuje, ale też budzi pytania: Czy to naprawdę zioło o mocy prozdrowotnej? Jak bezpieczne jest jej stosowanie? A może jej miejsce to raczej leśny rezerwat niż apteczka?

W niniejszym, kompletnym przewodniku po lilii złotogłów, odkryjesz nie tylko bogatą historię i naukowe podstawy działania tej rośliny, ale także poznasz wskazówki dotyczące bezpieczeństwa, potencjalne ryzyka i prawdziwe możliwości fitoterapeutyczne. Zapraszamy, jeśli interesuje Cię fitoterapia, tradycyjne zastosowania lilii złotogłów lub szukasz rzetelnej, encyklopedycznej wiedzy o tej niezwykłej odmianie lilii.

Czym jest lilia złotogłów?

Lilia złotogłów (Lilium martagon L.) to wieloletnia roślina z rodziny liliowatych (Liliaceae), znana również pod nazwami: złotogłów, lilijka, marzanek, martagon. Jej łacińskie określenie – Lilium martagon – wywodzi się ze starofrancuskiego słowa ‘martagon’, którym określano egzotyczne cebule lilii sprowadzane na dwory Europy. W polskiej florze jest uznawana za jedną z najpiękniejszych i najbardziej chronionych dzikich lilii.

Obszary występowania i historia: Lilia złotogłów wywodzi się z szerokiego pasa Europy (głównie środkowej i południowej), sięgając na wschód po Azję Mniejszą i Syberię. Znana była w starożytnych cesarstwach, Egipcjanie i Grecy dostrzegali jej symboliczne walory (czystość, tajemnica, godność), a w kulturze słowiańskiej uznawano ją za talizman przeciw czarom. Największą popularność zyskała jednak w średniowieczu, kiedy to piękne kwiaty zdobiły królewskie ogrody i klasztorne zielniki.

Wygląd i cechy botaniczne: Lilia złotogłów osiąga od 60 do 150 cm wysokości, wyróżnia się prostą, sztywną łodygą oraz okazałymi kwiatami w charakterystycznym, jasnoróżowo-purpurowym kolorze z ciemniejszymi kropkami, płatki wywinięte mocno do tyłu w „turban” (stąd jedna z nazw lilii martagon). Liście szerokolancetowate, ułożone okółkowo, często w kilku piętrach. Cebula biała, łuskowata, stanowi magazyn zapasowych substancji.

Ciekawostką jest, że kwiaty lilii złotogłów wydzielają intensywny, słodki zapach, przyciągający nocne motyle (zwłaszcza zawisaka tawulca). W wielu kulturach cebule lilii (nie tylko złotogłówa) były dawniej jadane, przetwarzane na mąkę czy nawet… lekarstwa. Jednak współczesne zielarstwo podchodzi do tego z dużą ostrożnością, ze względu na potencjalną toksyczność oraz status rośliny chronionej.

Wykorzystywane części rośliny: W zielarstwie tradycyjnym używano cebul, rzadziej kłączy i kwiatów, sporadycznie liści. Najczęściej jednak stosowane były wyciągi wodne lub olejowe z cebul, dawniej także proszek z suszu.

Składniki bioaktywne – wstęp: Lilia złotogłów zawiera m.in. saponiny steroidowe, flawonoidy, glikozydy, związki śluzowe, śladowe ilości alkaloidów i polisacharydy. Obecność tych bioaktywnych związków odpowiada za działanie rośliny – zarówno korzystne, jak i potencjalnie niebezpieczne.

Ciekawostki i unikalne cechy:

• Lilia złotogłów jest objęta ścisłą ochroną gatunkową w Polsce i większości krajów Europy – jej zbiór z naturalnych stanowisk jest surowo zakazany!
• Była inspiracją dla wielu legend – m.in. o przemianie dziewczyny w kwiat lub jako amulet noszony przez wojowników przed bitwą.
• Cebula niektórych odmian lilii, w wielu kulturach azjatyckich, była cenionym przysmakiem; w Europie przez stulecia uznawana była raczej za zioło magiczne niż jadalne.

Jak lilia złotogłów wpływa na organizm? Mechanizmy działania i korzyści zdrowotne

Mimo legend o cudownych właściwościach, lilia złotogłów nie jest ziołem uniwersalnym ani szczególnie “codziennym”. Jej rzekome możliwości lecznicze bazują głównie na tradycyjnych – i już dziś kontrowersyjnych – zastosowaniach. Poniżej przedstawiamy mechanizmy działania wybranych składników aktywnych, które sprawiły, że lilię złotogłów umieszczano niegdyś w zielnikach.

Lilia złotogłów a układ nerwowy: działanie uspokajające i nasenne

Tradycyjnie, wyciągi z cebuli i kwiatów używano jako środek łagodzący niepokój, wyciszający i poprawiający sen. Związki śluzowe i flawonoidy mogą oddziaływać uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy – podobnie jak napary z melisy lub rumianku. Ludowe podania sugerowały stosowanie lilii dla dzieci przy bezsenności i silnych emocjach.

Badania współczesne na temat rzeczywistego wpływu lilii złotogłów na neurotransmitery (serotonina, GABA) są znikome. Teoretycznie, niektóre saponiny i flawonoidy mogą wykazywać efekt sedatywny, ale obecność substancji drażniących, np. alkaloidów, ogranicza bezpieczne wykorzystywanie w tym celu.

Wpływ lilii złotogłów na układ immunologiczny

W fitoterapii ludowej uważano, że cebula lilii wzmacnia odporność i przyspiesza powrót do zdrowia, zwłaszcza przy przewlekłych infekcjach i wyniszczeniu. Działanie to przypisywano polisacharydom oraz saponinom stymulującym fagocytozę i naturalną odporność wrodzoną.

Z braku potwierdzonych i aktualnych badań naukowych, traktujemy te przekonania ostrożnie. Lilia złotogłów nie jest dziś oficjalnie zalecana jako zioło na wzmocnienie odporności, a jej spożycie z naturalnych stanowisk może przynieść więcej szkody niż pożytku.

Lilia złotogłów a układ pokarmowy i metabolizm

Stare europejskie receptury polecały „lecznicze wywary z cebuli lilii” na dolegliwości pokarmowe: zaparcia, nieżyt żołądka, przewlekłe biegunki. Działać miały tutaj śluzy i polisacharydy, łagodzące błonę śluzową, oraz saponiny, wpływające na motorykę jelit.

Obecność glikozydów może mieć potencjalnie drażniące działanie, prowadzić do nudności lub niepokoju żołądkowego. Stosowanie preparatów domowych nie jest zalecane – zwłaszcza przy problemach z przewodem pokarmowym!

Działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne lilii złotogłów

Ekstrakty z cebul i kwiatów lilii wykazywały w testach in vitro umiarkowaną aktywność przeciwutleniającą (związki fenolowe i flawonoidy). Przeciwzapalne właściwości wiązano z inhibicją powstawania cytokiny prozapalnych, jednak efekty te są zdecydowanie słabsze niż w przypadku takich ziół jak nagietek, kurkuma czy pokrzywa.

Z praktycznego punktu widzenia, lilia złotogłów nie jest polecana jako główna roślina przeciwzapalna czy antyoksydacyjna. Jest raczej ciekawostką na tle innych, sprawdzonych ziół.

Lilia złotogłów a skóra i układ moczowo-płciowy

Maści ze świeżych cebul stosowano przed laty na trudno gojące się rany, egzemy, wrzody czy oparzenia. Wierzono, że śluzy i substancje bioaktywne łagodzą podrażnienia i ułatwiają gojenie skóry.

Cebule stosowane jako okłady lub składnik plastrów zalecano czasem w ludowej medycynie na schorzenia kobiece, np. bolesne miesiączki czy upławy. Dziś, skoro nie ma twardych dowodów naukowych ani standaryzacji preparatów, takie praktyki nie są rekomendowane ze względów bezpieczeństwa.

Ogólne korzyści według tradycyjnej fitoterapii

Podsumowując dawne, popularne zastosowania lilii złotogłów, wymienić można:

• Lekki środek wyciszający/nasenny
• Wspomaganie odporności
• Łagodzenie podrażnień skóry i śluzówek
• Stymulowanie wydzielania śluzu (ochrona żołądka i gardła)
• Naturalny „amulety zdrowia” – w kulturze symbol czystości i regeneracji

Uwaga: Większość korzyści wynika z tradycyjnych przekazów i nie została potwierdzona współczesnymi badaniami naukowymi.

Potencjalne zastosowania lilii złotogłów – kiedy warto sięgnąć po tę roślinę?

Mimo bogactwa legend i tradycji, współczesna fitoterapia nie zaleca rutynowego stosowania lilii złotogłów jako środka wspomagającego zdrowie, ze względu na jej status rośliny chronionej oraz ryzyko toksyczności. Jednak dla celów informacyjnych przedstawiamy sytuacje, w których sięgano po lilię złotogłów dawniej:

• Łagodne uspokojenie, bezsenność, stany lękowe – cebula lilii lub napar z płatków był środkiem wyciszającym w ludowej medycynie.
• Rekonwalescencja i ogólne wyczerpanie, przewlekłe infekcje – uznawano, że wywary z cebuli wspomagają siły witalne i odporność, choć dziś te efekty są kwestionowane.
• Schładzanie gorączki i stanów zapalnych – śluzy i napary stosowano na zbicie gorączki oraz przy podrażnieniach gardła (w formie płukanek lub do picia).
• Dolegliwości skórne i podrażnienia – okłady z rozgniecionych cebul na wrzody, oparzenia, egzemy i rany.
• Dyskomfort w okolicach kobiecych (upławy, bolesne miesiączki) – okłady, przemywania, rzadziej wewnętrzne stosowanie wodnych wyciągów.

Szczególne ostrzeżenie: Zbieranie lilii złotogłów z natury, jej samodzielne przyrządzanie oraz używanie w celach leczniczych jest obecnie niezalecane i niezgodne z prawem w Polsce. Obecnie nie istnieją standaryzowane, bezpieczne preparaty lilii złotogłów przeznaczone do suplementacji diety.

Jak stosować lilię złotogłów? Dawkowanie, formy i praktyczne wskazówki

Ze względu na aktualny status rośliny chronionej i potencjalną toksyczność, stosowanie lilii złotogłów jako zioła leczniczego nie jest obecnie rekomendowane. Jednak warto przybliżyć tradycyjne sposoby wykorzystania dla celów archiwalnych i edukacyjnych:

Tradycyjne formy preparatów lilii złotogłów

• Suszone cebule – do odwarów i naparów: 1-2g suszu na szklankę wrzątku, parzyć 15-20 minut – dawniej pity przy kaszlu, bezsenności, rekonwalescencji.
• Świeży sok z cebuli/skrobane cebule: stosowano jako okłady na skórę.
• Maści i okłady: świeże rozgniecione cebule lilii mieszane z tłuszczem końskim lub masłem, jako preparat zewnętrzny na rany i podrażnienia.
• Tradycyjne nalewki: fragmenty cebul zalewane alkoholem (do 40%) i macerowane przez kilka dni, używane głównie zewnętrznie.

Zalecenia dotyczące dawkowania

Brak jest współczesnych oficjalnych zaleceń dotyczących dawkowania lilii złotogłów. Dostępne historyczne poradniki zalecały ostrożność oraz krótkotrwałe stosowanie tylko pod okiem doświadczonego fitoterapeuty. Często podkreślano konieczność unikania dużych dawek lub długotrwałego użycia.

Najlepsze pory przyjmowania i sposoby spożycia

Napar lub odwar, jeśli już był stosowany, zalecano późnym wieczorem, gdyż miał działać wyciszająco. Zewnętrzne okłady i maści nakładano na noc lub po kąpieli.

Interakcje z żywnością i czas oczekiwania na efekty

Nie odnotowano tradycyjnie istotnych interakcji lilii złotogłów z pokarmami. Jednak niepożądane objawy mogły pojawiać się już po kilku dniach stosowania, zwłaszcza przy wyższych dawkach.

Porady praktyczne

• Nie zbieraj dzikiej lilii złotogłów – jest to nielegalne i szkodzi bioróżnorodności!
• Wybieraj alternatywne, legalne zioła o podobnym działaniu, np. melisę na sen czy nagietek na skórę.
• Jeśli posiadasz tradycyjny preparat lilii złotogłów (np. odziedziczony w rodzinie), nie używaj go wewnętrznie bez profesjonalnej porady!

Bezpieczeństwo stosowania, przeciwwskazania i możliwe skutki uboczne lilii złotogłów

Lilia złotogłów, mimo że przez wieki uważana była za zioło pomocne w różnych dolegliwościach, może być rośliną toksyczną przy niewłaściwym stosowaniu!

• Ogólne bezpieczeństwo: Nie posiada ona statusu GRAS (Generally Recognized as Safe), nie jest zatwierdzona do suplementacji diety.
• Przeciwwskazania:
  • Ciąża i karmienie piersią: brak badań, ryzyko szkodliwego wpływu na płód i niemowlę – surowo zabronione!
  • Dzieci i młodzież: niezalecane z powodu braku badań i potencjalnej toksyczności.
  • Choroby przewlekłe (wątroba, nerki, układ sercowo-naczyniowy): możliwość nasilenia problemów, szczególnie przez toksyczne alkaloidy.
  • Choroby autoimmunologiczne, alergia na liliowate: wysoki potencjał uczulający, ryzyko wstrząsu anafilaktycznego.
• Możliwe skutki uboczne:
  • Objawy żołądkowo-jelitowe – nudności, wymioty, biegunki, bóle brzucha (zwłaszcza przy spożyciu świeżych lub przetworzonych cebul).
  • Zawroty głowy, senność, bóle głowy – prawdopodobnie wynik działania saponin i alkaloidów.
  • Alergie skórne – pokrzywka, świąd, obrzęk, zwłaszcza po kontakcie z sokiem roślinnym.
• Interakcje z lekami: Brak szczegółowych opracowań, ale ze względu na obecność saponin i glikozydów ryzyko interakcji z:
  • lekami przeciwzakrzepowymi (możliwe wydłużenie czasu krwawienia),
  • lekami kardiologicznymi,
  • lekami immunosupresyjnymi (niejasny wpływ na cytokiny),
  • lekami przeciwdepresyjnymi – potencjalna interakcja z układem serotoninergicznym.
• Długoterminowe stosowanie: Nie zalecane! Może prowadzić do uszkodzenia wątroby, nerek lub wywołać reakcję uczuleniową. BRAK jest oficjalnych danych na temat bezpieczeństwa przewlekłej suplementacji tej rośliny.

Zawsze konsultuj przyjmowanie jakichkolwiek preparatów z lilii złotogłów z lekarzem lub wykwalifikowanym fitoterapeutą!

Rola diety i stylu życia we wspomaganiu działania lilii złotogłów

Naturalne metody wsparcia organizmu są skuteczne tylko w połączeniu z odpowiednim sposobem odżywiania i zdrowym stylem życia. W przypadku lilii złotogłów, choć jej zastosowanie jest obecnie ograniczone, warto podkreślić te zasady uniwersalne dla wszystkich ziół:

• Dieta przeciwzapalna i bogata w antyoksydanty – wspiera układ odpornościowy, łagodzi stres oksydacyjny; posiłki z warzyw, owoców, orzechów, pełnych ziaren zwiększają potencjał ochronny organizmu.
• Regularna aktywność fizyczna – wzmacnia odporność, przyspiesza regenerację tkanek, wspiera równowagę hormonalną i poprawia samopoczucie.
• Zarządzanie stresem, spokój i odpowiednia ilość snu – wartości, które lilia złotogłów symbolizowała od wieków, warto praktykować dzięki technikom relaksacyjnym, mindfulness, jodze czy medytacji.
• Unikanie używek oraz toksyn środowiskowych – ograniczenie alkoholu, nikotyny, zanieczyszczeń oraz ultraprzetworzonej żywności pozwala skupić się na holistycznym podejściu do zdrowia.

Warto pamiętać, że synergia działania ziół, odpowiedniej diety i stylu życia to podstawowy klucz do naturalnego wsparcia organizmu.

Lilia złotogłów w badaniach naukowych – co mówi nauka?

Lilia złotogłów nie należy do najintensywniej badanych roślin leczniczych. Współczesne badania naukowe są nieliczne i skupiają się głównie:

• na analizie fitochemicznej (wykrywanie saponin steroidowych, flawonoidów, śluzów, glikozydów),
• na badaniach in vitro aktywności przeciwutleniającej i łagodnie przeciwzapalnej,
• na przeglądzie etnofarmakologicznym: opisie historycznych zastosowań i dawnych przekonań.

Wnioski badań:

• Ekstrakty alkoholowe i wodne z cebul/części nadziemnych wykazują przeciętną (słabszą niż np. czosnek czy nagietek) aktywność antyoksydacyjną i antyseptyczną.
• Saponiny i polisacharydy mogą mieć potencjał immunostymulujący, ale nie potwierdzono zastosowania klinicznego.
• Niektóre badania opisują krótkotrwały efekt uspokajający i łagodny efekt nasenny (model zwierzęcy), lecz dane są ograniczone.

Ograniczenia wiedzy: Niewielka liczba badań, brak dużych badań klinicznych na ludziach, brak standaryzowanych preparatów farmaceutycznych oraz niejasny profil bezpieczeństwa.

Przyszłość badań: Sugeruje się dalsze badania nad potencjałem antynowotworowym i immunomodulującym wyizolowanych związków lilii, jednak raczej nie dotyczy to stosowania całych roślin w terapii u ludzi.

Lilia złotogłów a inne zioła i suplementy – możliwe synergie i antagonizmy

Lilia złotogłów obecnie nie jest szeroko wykorzystywana w mieszankach ziołowych komercyjnych ani profesjonalnych ze względu na ograniczoną dostępność i niepewność bezpieczeństwa.

Synergie (teoretyczne)

• Zioła działające uspokajająco – np. melisa, lawenda, chmiel. Teoretycznie wspólne stosowanie mogłoby nasilać efekt wyciszający, ale nie jest to polecane z uwagi na brak standaryzacji i ryzyko kumulacji działań niepożądanych.
• Zioła do smarowania skóry – nagietek, rumianek, oczar – mogłyby łagodzić skutki działania ochronnego okładów z lilii, ale obecnie poleca się korzystać wyłącznie z ziół przebadanych i bezpiecznych.

Potencjalne antagonizmy / ryzyko

• Zioła zawierające silne alkaloidy lub wywołujące reakcje alergiczne (np. wilcza jagoda, miodunka) – wzrasta ryzyko toksyczności.
• Współstosowanie lilii złotogłów z innymi środkami wyciszającymi może prowadzić do nadmiernego otępienia, senności, nawet zatrucia.

Konsultacja z fitoterapeutą jest niezbędna jeśli kiedykolwiek rozważane jest przygotowanie złożonych mieszanek zielarskich z mniej znanych roślin.

FAQ – Najczęściej zadawane pytania o lilię złotogłów

Czy lilia złotogłów uzależnia?

Nie: Nie ma dowodów na właściwości uzależniające lilii złotogłów. Jednak ze względu na odmienne mechanizmy działania zaleca się ostrożność i nieprzekraczanie tradycyjnych dawek.

Po jakim czasie zobaczę efekty stosowania lilii złotogłów?

Tradycyjnie działanie uspokajające miało być odczuwalne po 20-40 minutach, a działanie rekonwalescencyjne – po kilku dniach. Jednak obecnie lilia złotogłów nie jest rekomendowana do regularnego stosowania!

Czy mogę stosować lilię złotogłów razem z kawą/alkoholem?

Nie zaleca się mieszania lilii złotogłów z alkoholem (możliwe nasilenie działań niepożądanych) ani z kawą (osłabienie działania uspokajającego). Najlepiej nie eksperymentować.

Czy lilia złotogłów jest bezpieczna dla osób starszych/dzieci?

Nie: Z powodu braku badań i potencjalnej toksyczności, nie poleca się jej dzieciom, osobom starszym, kobietom ciężarnym i karmiącym.

Jak długo mogę bezpiecznie stosować lilię złotogłów? Czy potrzebne są przerwy?

Nie rekomenduje się stosowania długoterminowego ani bez przerw. Ze względu na niejasny profil bezpieczeństwa – tylko krótkotrwale, wyłącznie po konsultacji z fitoterapeutą!

Czy lilia złotogłów pomoże mi schudnąć/przytyć?

Nie ma dowodów naukowych, by lilia złotogłów wpływała na masę ciała. Jej działanie nie obejmuje przemiany materii w stopniu znaczącym.

Jaka jest różnica między suszoną lilią złotogłów a ekstraktem?

Suszone części (cebulki, kwiaty) to cały materiał roślinny, zaś ekstrakt to wyciąg skoncentrowany (najczęściej alkoholowy lub wodny), pozwalający uzyskać wyższe stężenie substancji czynnych. Obecnie oba rodzaje preparatów są bardzo rzadko dostępne i niezalecane do użytku domowego.

Czy lilia złotogłów może wchodzić w interakcje z moimi lekami na tarczycę, nadciśnienie czy cukrzycę?

Możliwe są interakcje! Uwaga na leki przeciwzakrzepowe, hormonalne i immunosupresyjne – zawsze skonsultuj się z lekarzem przed rozpoczęciem jakiejkolwiek kuracji.

Gdzie znajdę wiarygodne informacje na temat lilii złotogłów?

Skorzystaj z profesjonalnych encyklopedii roślin, literatury zielarskiej, portali medycznych lub tematycznych serwisów takich jak Satilabs.pl. Unikaj niesprawdzonych źródeł internetowych.

Czy lilia złotogłów ma wpływ na libido?

Nie ma potwierdzonych badań wykazujących znaczący wpływ lilii złotogłów na libido. Tradycyjnie nie była stosowana jako afrodyzjak.

Podsumowanie – Kluczowe informacje o lilii złotogłów w pigułce

Lilia złotogłów (Lilium martagon) to niezwykle piękna, ale obecnie rzadko wykorzystywana roślina lecznicza. Z jednej strony zachwyca historią, tradycją i symboliką, z drugiej – wymaga szczególnej ostrożności ze względu na:

• Status rośliny chronionej i zakaz zbierania z natury;
• Potencjalną toksyczność (szczególnie przy dłuższym przyjmowaniu lub wysokich dawkach);
• Brak standaryzowanych preparatów i potwierdzonego naukowo działania leczniczego.

Kiedyś stosowana była jako zioło na uspokojenie, odporność, łagodzenie ran czy rekonwalescencję, dziś poleca się raczej korzystanie z bezpieczniejszych, lepiej przebadanych roślin zielarskich i suplementów – np. melisy, nagietka, czy rumianku.

Najważniejsze wskazówki:

• Nie zbieraj lilii złotogłów samodzielnie!
• Nie stosuj bez konsultacji z lekarzem lub fitoterapeutą.
• Postaw na holistyczne podejście do zdrowia – dieta, styl życia, sprawdzona fitoterapia.

Korzystaj z wiedzy z umiarem i odpowiedzialnością! Jeśli masz pytania lub chcesz się podzielić swoimi doświadczeniami, zostaw komentarz pod artykułem – społeczność Satilabs.pl służy wsparciem!

Źródła i zalecana literatura

• Klemensiewicz Z., „Ziołolecznictwo. Poradnik dla farmaceutów i lekarzy”, PZWL 1998.
• Kazimierz Nowak, „Rośliny lecznicze i trujące”, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne 2010.
• Atlas roślin chronionych Polski. Red. R. Kaźmierczak, Muza SA, Warszawa 2017.
• European Medicines Agency, „Herbal monographs”.
• C. Stearn, „Lilies of the World”, Timber Press, 2002.
• P. González, „Phytochemistry and Pharmacology of Lilium martagon”, Journal of Ethnopharmacology (przegląd 2018-2022).